Helduentzat, azpitituluak

Hasieratik garbi utzi dute mahaikideek euren hautua: helduei zuzendutako lanetan eta filmetan oro har, azpidatziak erabiltzearen aldeko dira, jatorrizko bertsioak bikoizketarekin gehiago galtzen duelakoan, azpitituluekin baino. “Aktoreengan pentsatuz krimena iruditzen zait bikoiztea, antzezpenaren zati handi bat galtzen baita –dio Ane Muñozek–. Gainera, Txinako herritarrak euskaraz edo gaztelaniaz hitz egiten entzutea sinesgaitza zait”. Bikoiztuta ematekotan, bikoiztaileen lana asko zaindu beharko litzatekeela uste du, baina azpitituluak ere ondo landuta eskaini behar direla azpimarratu du: “Nik zuzendutako Basurdea laburrean, adibidez, protagonistak Hondarribiko bi arrantzale dira eta haien hizkera eta esamoldeak mantendu nahi nituen; azpidatzietan ere islatu beharra zegoen hori, ezin ziren azpititulu neutroak izan, eta horretarako ‘hemos encontrau’ eta halakoak erabili nituen. Era berean, planoak, enkoadraketak eta abar pentsatzerakoan kontuan izan nuen azpitituluak erabiliko nituela eta hori aurreikustea baliagarria da, irakurtzea egokitzen denean irudi beteegia ez jartzeko, esaterako”. Izan ere, Iñako Gurrutxagak adierazi duen moduan, azpitituluekin ere galtzen da informazio zati bat, irakurri bitartean irudian ageri diren ñabardurak gal daitezke, baina bere gabeziekin, bikoizketan baino txikiagoa da galera.

Asko galtzen dela aipatu dute, adibidez, film eleanitzen bikoizketan: pertsonaiak hainbat hizkuntzatan aritu arren, hizkuntza bakarrera itzuli ohi dute –gaztelaniaz bai behintzat–, hizkuntzen arteko jokoa ezabatuz. Azpitituluekin, aldiz, trikimailuak daude, kortxeteak, letra etzanak, koloreztatuak… aktoreak hainbat hizkuntzatan ari direla irudikatzeko.

Euskarazko bikoizketaren kalterako, helduak ez daude ohituta filmak hala ikustera, erdarara bikoiztuta ikusi dituztelako gehienbat, eta arrotz egiten zaie euskaraz entzutea, dio Marian Galarragak. Ez hori bakarrik, pelikulak ez daude gaztelaniara bezain ondo bikoiztuta, gaztelaniazko bikoizketak direlako munduko onenak. Luistxo Fernandezek ere esperantza gutxi dauka euskarazko bikoizketan eta nahiago du seme-alabak jatorrizko bertsioan hezi, “baina film eta telesailetatik harago, badago beste material pila bat bikoiztuta hobeto kontsumitzen dena: dokumentalak kasu, jatorrizko ahotsaren gainetik egiten den bikoizketa merkea erabiliz”. Edozein euskarrik ere ez du azpitituluetarako balio. “Lehengoan lagun batek esan zidan mugikorrean film korear bat ikusten aritu zela azpitituluekin –kontatu du Muñozek–, eta horri, hain pantaila txikian azpidatziak jartzeari, ez diot zentzurik ikusten”.

Marrazki bizidunak eta haurrak

Umeei eskainitako ikus-entzunezkoetan ere, ados jarri dira solaskideak: bikoizketa jotzen dute beharrezko, irakurtzen ez dakiten etxeko txikientzat. Gurrutxagak gogoratu du kate euskaldun nahiz erdaldunetan ematen dituzten marrazki bizidun berak ikusteko arazorik ez dutela haurrek, hizkuntza batean zein bestean, eta Fernandezek gehitu du adin batetik aurrera, 7-8 urterekin, hizkuntzari baino bikoizketaren kalitateari erreparatzen diotela gehiago, marrazki bizidun berak euskaraz edo erdaraz aukeratzeko garaian. Alegia, ahotsei eta bikoizketa ondo egina egoteari garrantzia emango diola haurrak, gustukoago zein duen erabakitzeko.

Baina zein adin da egokia azpitituluetara jauzi egiteko? Luistxo Fernandezek eman dizkigu arrasto batzuk. Bere esanetan, frogatuta dauka 9 urterekin hasten direla azpitituluak irakurtzeko eta jarraitzeko gaitasuna lantzen, eta 10ekin gauza direla filma azpidatziekin ikusteko. Areago, “munduko zine produkzio onenetakoak marrazki bizidunetan ikusten ditugu batzuetan, eta Pixar edo Miyazaki estudioetako pelikula asko hain dira biribilak, 4 urteko ume batek ere erraz ulertuko lituzkeela jatorrizko bertsioan entzunda, ingelesez nahiz japonieraz”.

Euskararen normalizazioaren mesedetan, zein hobetsi?

Euskara hizkuntza gutxitua dela eta erdarak inguratuta bizi garela ez dute ahaztu mahaikideek; ildo horrek eman du eztabaida luze eta mamitsuena. Euskararen egoerak eraginik ba al du eredu bataren edo bestearen alde egiteko? Galarragak nabarmendu du telebistan nahiz zinema-aretoetan erdarazko lanen bonbardaketa jasaten dugun heinean, euskara babestu behar baldin badugu beharrezkoa dela lanak gure hizkuntzara bikoiztuta ere jasotzea: “Beti diot, areto batean pelikula erdaraz eskaintzen badute, albokoan euskaraz bikoiztua behar du egon, hizkuntza batean edo bestean ikusteko aukera eman. Nahiko nuke lege bat jarriko balute, hemen eskaintzen diren film guzti-guztiak euskaraz eman daitezen. Hobe direla azpitituluak? Ados, azpidatzi dezagun euskaraz, baina orduan gaztelaniazko bertsioa ere azpititulatua izan dadila, dena eskaini dadila jatorrizko bertsioan eta hizkuntza batera eta bestera azpititulatuta, bestela desabantaila gorian dago euskara, gaztelaniara bikoiztutako filmez inguratua”.

Gurrutxagaren ustez, jendea ez da joango euskarara bikoiztutako pelikula ikustera, ondoko aretoan gaztelaniaz baldin badu, bikoizketan sekula ezingo dugulako erdarazko bertsioarekin lehiatu. Horregatik, kontrako estrategia izan daiteke gakoa, euskaraz kontsumitu nahi duen jendeari azpidatzien aukera ematea: “Bikoizketa jaio zen hiztun askoko herrialdeetarako, gu lau katu gara eta ez da aski bikoizketa industria bat sustengatzeko, zergatik ez dugu zabaltzen gauzak azpititulatuta kontsumitzeko ohitura gure gizartean? Lagun argentinar batek esan zidan kontrako joera gertatzen ari dela han: duela gutxira arte normalena zen dena azpidatzita ikustea, orain aldiz dena bikoizten ari dira eta lagunak ezin du jasan, beste era batera hezi delako. Horregatik diot ohitura kontua dela, hasieran zaila izango da, baina noizbait hasi beharko gara kultura hori aldatzen, eta jendea ohitu egingo da azkenerako”.

Gainera, hizkuntzaren normalizaziorako azpidatziak oso lagungarriak direla iritzi dio Muñozek: atzerriko hizkuntzan egina dagoen filma euskaraz ari gara irakurtzen, ez gara ari gaztelaniaz edo frantsesez pentsatzen, euskaraz baizik. Halaber, bikoizketa defendatzeko argudiatzea hizkuntza ez dagoela normalizatuta arriskutsua iruditzen zaio zine-zuzendariari. Euskara mantentzeko bide asko daude, “eta Mongoliako pelikula batean protagonistak euskaraz hitz egiten entzuteagatik ez dut euskara gehiago jakingo; aldiz, alde artistikoa sakrifikatuko dut bikoiztuz gero eta zinemazale bezala beste xehetasun batzuk galduko ditut”.

Esan bezala, ordea, ohitura da giltza eta arazo, azpitituluak hedatzeko. Ikus-entzunezko kontsumo moduak aldatzen ari da Internet, hainbatek sarean edo saretik jaitsita ikusten ditu film eta telesailak, sarri azpidatzita. “Ezin duguna pentsatu da euskara hegemonikoa izango denik kontsumitzen dugun telebista panoraman –hartu du hitza Luistxo Fernandezek–. Euskararen presentzia gero eta txikiagoa izango da gero eta kate gehiago dauden neurrian, LTDarekin ikusi dugu, eta gutxienez aukera bat izan daiteke norberak pelikulak saretik jaitsi eta euskarazko azpitituluekin ikustea. Azpitituluak.com proiektua hor dago, itzulpen lana egiten duten boluntarioei esker katalogoa egiten goaz, eta mereziko luke euskarazko azpidatziekin artxibo herrikoi bat osatzea, ahalik eta zabalena. Zentzu horretan, garrantzitsua litzateke ETBk duen azpitituluen artxibo oparoa partekatzea, pelikula askoren azpitituluak eginak dituelako jada, baina ezin dira eskuratu”. ETB3ko koordinatzaileak ere uste du ETBk lizentzia publiko eta askea izan beharko lukeela.

Azken ohar bat ere egin du Gurrutxagak: euskara bultzatzeko, atzerriko ekoizpena euskaratzea baino gehiago, bertako euskarazko produkzioa indartzea da bidea.

Faktore ekonomikoa

Askoz garestiagoa da bikoiztea, azpidaztea baino. Zein pisu du eta zein pisu izan behar luke faktore ekonomikoak ereduaren aukeraketan? Euskal Telebista Publikoa oinarri hartuta heldu dio laukoteak gaiari. ETB3ko koordinatzaileak azaldu duenez, garestia den ala ez baino gehiago, audientziari begiratzen dio telebistak, eta oraingoz bikoiztutako lanak erakartzen du ikuslea. EITB erakunde publikoa izanik, irizpide ekonomikoaz gain industria eta gizartearekiko konpromisoa ere aintzat hartu behar dituela gaineratu du, eta telebistak akordioa duela bikoizketa industriarekin, bikoizketa kuota bat mantentzeko. Galarragaren hitzetan, helduentzako edukiak azpidatzita eskainita ere, ETBk haur eta gazteentzat filmak euskaratzeko apustua egingo balu, nahikoa litzateke dauden bikoizketa etxeen industria sostengatzeko, “hainbeste ere ez daudelako”.

Lehentasun ekonomikoetan, horren guztiaren abiapuntuan dagoen “arazo konponezina” salatu du azpitituluak.com-eko kideak: “Euskarazko ikus-entzunezko kooperazio ekonomiko publiko handiena gaztelaniazko etxe handi bat finantzatzeko da. EITB erakunde erabat diglosikoa da eta ez dago alderdi politikorik euskara hutsezko ETB nahi duenik. Kataluniari begiratu beharko genioke arlo horretan, han ez baitzaie burutik ere pasatzen gaztelaniazko telebista publikoa izatea eta politika horrek urrats gehiago ekarri ditu atzetik, katalanera bikoiztutako film kopuru bat mantentzea zineman, esaterako”.