110 palet historiaz beteak

  • Pasaiako portuko Galatras jauregia lego baten moduan deseraiki zuten duela urte eta erdi. Orduz geroztik itsasoari begira daude haren harriak, paletetan bilduta, noiz eraikiko zain. Portuko proiektu urbanistikoetatik herioan salbatu zen itsas ondarearen altxor hau. Orain, arkeologiaren lupak emaitza harrigarriak atera ditu jauregiaren hesteetatik. Historiaren korapilo ugari askatuko ditu euskal ontzigintzaren epizentroan aurkitutakoak.
Galatras jauregia
Galatras jauregiaAndoni Canellada/Argazki Press
..
Itsas ondare arkeologikoa zaindu eta zabaltzeaz arduratzen den Albaola elkarteko kideek Pasai Donibaneko (Gipuzkoa) Galatras jauregiaren egoera larria salatu zuten duela bi urte inguru. Eraikina erdi eroria zegoen, nabe industrialen artean preso, eta inguru hartarako zeuden urbanizazio proiektuengatik desagertzera kondenatua. Jauregi enblematikoak balio historiko eta arkitektoniko paregabea du, ontziola eremu tradizional baten erdian kokaturik baitago, eta antzinako itsas konpainia garrantzitsuen bulego izan zen. Ez da edifizio monumentala, bai singularra. Nekez aurkituko dugu Euskal Herrian merkataritza eta ontzigintzari mende luzez hain estuki amarraturik egon den etxerik.

Harriz harri desmuntatua

Gipuzkoako Foru Aldundiari eta gainerako erakunde publikoei jauregia kontserbatzeko irtenbide bat eskatu zitzaien. Horrela, Aldundiko Kultura Sailak jauregia harriz harri desmuntatua izango zela jakinarazi zuen, leku egokiago batean eraiki ahal izateko. Donostiako Untzi Museoak 1993an Alberto Santana UHUNeko irakasleari enkargatutako txosten batean azaltzen denez, eraikina teilaturik gabe zegoen eta hondakin bihurtzeko zorian. Gainera, burdinazko balkoi eta elementu gehienak desagertuta zituen, batez ere aldameneko hormetan. Beraz, haren egoera ez zen batere ona desmuntatua izan zenean. Aste batzuen buruan, 200 tona pisatzen dituzten mila harri inguru orube horretatik gertu gorde zituzten, 110 paletetan. Harri horietatik gehienak fatxada eta alboko bi hormenak dira, eraikinaren oskolarenak, alegia.

Kultura Saileko arduradunen hitzetan, itsasertzeko lehen lerroan eta lorategiz inguraturik ikusi nahiko lukete etorkizunean Galatras. Aldundiak proiektu bat esleitu du eta jauregia berreraikitzeko bidean dira jadanik. Badirudi lehen zegoen lekutik gertu jasoko dutela eraikin historikoa eta kultur azpiegituretarako erabiliko dutela.

“Etxea misterio bat da”

Eraikinak utzitako hutsunean indusketa arkeologikoak egin ditu Aranzadi Zientzi Elkarteak –azkeneko kanpaina uda honetan izan da–. Emaitza bikainak utzi ditu lokatz artean egindako lanak eta dokumentuetan sumatu duten informazio falta orekatzeko balio izan die ikerleei. Izan ere, Xabier Alberdi Albaola eta Aranzadiko arkeologoaren esanetan “etxea misterio bat da, notiziarik ez dago bertako jabeak Perura joan zirenetik”.

Dena den, artxiboetako paper-sortei hautsa astinduz gero jakin daiteke zer edo zer. Gaur egun ezagutzen dugun jauregia beste eraikin baten gainean jaso zen, XVII. mendean. Aurretik dorre errenazentista bat zegoen bertan, Eskorza familiarena. Eskorzatarrek bazuten beste dorre bat Donibaneko kale estu eta luzearen erdian eta indar handiko jauntxoak ziren. Galatras bezalaxe, familia honen historia itsasoari oso loturik dago. Esaterako, ezaguna da Juan Eskorza kapitainak 1582an Azoreetan egindako balentria: Gipuzkoako eskoadrako itsasontzi batekin, Felipe Strocci jeneral famatuari estandarte erreala konkistatu zion. Estandarte hura Donibaneko elizan jarri zuten, herritar guztiek ikus zezaten “jaunaren” trofeoa.

Balentriak balentria, urte batzuetara Espainia eta Frantzia arteko gerra piztu zen. Horren ondorioz, 1636an Gipuzkoako eskoadrak Lapurdiko portuak eraso zituen, Espainiako erregearen aginduz. Kontraerasoa 25.000 frantziar soldaduk egin zuten bi urte geroago. Hondarribia (Gipuzkoa) setiatu eta Jaizkibel igarota Pasaiara jauzi ziren. Eraso hartan Galatras jauregia erre zuten goitik behera, zimenduak eta hormak bakarrik utzi zizkioten zutik. Handik hogei urtera, Mariana Eskorzak jauregiaren hondarrak saldu zizkion Salvador Barranco itsas kapitainari, 1.520 errealen truke. Uskeria bat. Honek eraberritu egin zuen eta ordutik Barrancos izenarekin ere ezagutu izan den eraikinak eite berdina mantendu du gaur arte.

Sententzia arkeologikoa:ontziolen eta itsas konpainien bihotza
Indusketek dorre zaharraren zimenduak azaleratu dituzte eta baita buztinezko tresna eta lapikoen aztarnak ere. Inguruan etxe gehiagoren oinatzak azaldu dira gainera. Xabier Alberdiren hitzetan, etxe horien berri lehenago ere bazuten, Pasaiako mapa zaharretan eraikinen oinplanoak ageri baitira. Ustekabea estrato batzuk beherago etorri da ordea, konturatu direnean Galatras jauregiaren azpiek ontzigintza aztarnak kukutu dituztela mende askoan. Arrasto horiei karbono 14 frogak egin dizkiete Suedian, datazio zehatza jakiteko, eta emaitzek XV. menderaino luzatu dute aztarnategiaren bizitza.

Baina arrastorik garrantzitsuenak uda honetako indusketetan aurkitu dituzte, Nabalaldea itsas poligonoaren obrek aurrera egin ahala. Besteak beste, ontziolen zatiak agertu dira, adibidez, egurrezko antzinako ontzi arrapalak edota oholentzako biltegia. Azkeneko hau idatzizko dokumentuek aipatzen badute ere, orain arte ezezaguna zen adituentzat. Ez dira objektu ikusgarriak, baina berrikuntza handiak ekarriko omen dituzte: “Erdi Aroko ontzigintza mitoz josia dago, baina datu zientifiko gutxi dugu” dio Aranzadiko arkeologoak. Horrela, orokortasunez beterik dagoen garaia hobeto ezagutzeko aukera izango dute Galatrasek emandako opariarekin. Material esanguratsuena Pagoetako natur parkean dagoen Agorregi burdinolara eraman dute, bertako putzu batean sartzeko. Izan ere, egurra lokatz artetik ateratzean berehala hasten da usteltzen eta ezinbestekoa da ur azpian edukitzea. Gainerakoa Galatras ondoko “zementerio” inprobisatuan dago, buztinetan seilatua: “Ez dira txanpon txikiak, ohol handiak baizik eta zaila da leku batean mantentzea”, dio Alberdik. Etorkizunean, teknika berriek hala nahi badute behintzat, bertatik ateratzeko modua izango da.

Orain, jauregiak inguruko ontziolekin eta merkatal konpainiekin izan zuen harremana deskubritzeko ahaleginetan dabiltza ikerlariak. Donibaneko Bizkaia auzoan –erdi-erdian dago Galatras– Espainiako Erregearen ontziolak zeuden eta itsasontziak egiteko harmailak, nasak eta eraikinak kokatu zituzten bertan. XVIII. mendean, Caracaseko konpainiaren bultzadarekin, Pasaia guztiko merkataritza eta ontzigintza suspertu zen, baita Bizkaia auzoko moila ere. Orain arte uste zen Caracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarraren jatorriko bulegoa Galatras izan zela. Baina adituek ez dute horren inguruan ezer topatu. Aitzitik, ikerketek konfirmatu dute Filipinetako Errege Konpainiak –Caracasekoaren errautsetatik sortua– metropoliko egoitza nagusi bezala erabili zuela eraikin berezia.

San Roke ermita: gerra eta izurriteak

Badirudi iraganak Galatrasek itsasoarekin zuen erlazioa berretsi nahi izan duela, eta estratigrafiak beste altxor baten hondarrak erakutsi ditu: San Roke ermitarenak. Ermita txiki hau jauregiari itsatsita zegoen eta San Roke plazari izena eman zion. Galatras jauregiko jabeak, Mateo Martiarenak agindu zuen eraikitzea eta 1734an Donibaneko bikarioak bedeinkapena eman zion. Kanpaia, harlauzez estalitako lurra, aldarea eta harraskatxoa zituen.

Mende batez San Rokeren irudia bertan izan zen, marinelek adoratzeko, baina 1823an irudia parrokia-elizara eraman zuten, sukar-horia zabaldu zelako jendartean. Hain zuzen, urte hartan, Galatras jauregian Fernando VII.aren aldeko lehen udal bilkura egin zen –“Hirurteko Konstituzionalaren” ondoren–. Urte batzuk beranduago, San Rokeren irudiak oraindik parrokia-elizan jarraitzen zuela salatu zuen Galatras jauregiko jabeak, Legio Britainiarraren soldaduek jauregia okupatu zutenaren aitzakian. Gerra Karlistaren zurrunbiloaren erdian izan zen hori; urte latzak Pasaia eta Euskal Herri osoarentzat. Nola nahi ere, itsasertzeko ermita txiki hark gerrak eta izurriteak jasan zituen, baina ezin izan zion industrializazioaren aurrerakadari eutsi. XX. mende hasieran desagertu zen, PYSBE enpresaren nabeak eraiki zituztenean. San Rokeren adorazioak bere horretan iraun zuen ordea, enpresak patroi gisa hartu baitzuen santua, eta San Roke eguna egun berezia izaten zen langileentzat.

PYSBEren bakailaoa lehortzeko toki

Galatras edo Barrancos etxea gaur egun arte iraun izanak badu esplikaziorik: praktikotasuna. Eraikina momentu eta egoera guztietara egokitu zen. Izan zen jauregi, ontziolen bulego, udaletxe, jesuiten eskola –horrela azaltzen da zenbait planotan– eta baita bakailaoa lehortzeko biltegi ere. XIX. mende erdian Jose Aranbarri donostiarrak bertako ontziola zaharkitua erabili zuen bergantinak, korbetak eta baporeak eraikitzeko, eta mende erdi beranduago PYSBEk erosi zituen lur haiek.

PYSBE (Pesquerías y Secaderos de Bacalao de España) 1919an sortu zen bakailaoaren industrian murgiltzeko asmoz, baita lortu ere. Mende erdiz sektore horretako liderra izan zen eta Pasaia Europako portu indartsuena bilakatu zen bakailao arloan. PYSBEk sekulako garrantzia izan zuen Pasaiako portua biziberritzeko, lanpostu ugari sortu zituen eta itsasontzi flota propioa eratu zuen. Gerora, itsasontzi horiek Gerra Zibilean erabili zituzten, errepublikarrek lehenik eta frankistek ondoren. Gerra pasatu zenean enpresak itsasontziak berreskuratu eta lanean jarraitu zuen, 70eko hamarkadako krisira arte.

Bakailao enpresa Donibaneko Bizkaia auzoan ezarri zen hasieratik. Egoitza nagusia Arizabalo etxea zuen, Almirantearen etxea ere deiturikoa, bertan zituen bulegoak. Horretaz gain, pabilioi eta kai ugari eraiki zituen inguru horretan: biltegiak, tailerrak, klasifikazio lekuak... Horien guztien artean itota geratu zen Galatras eta eraikina bakailaoa sikatzeko erabili zuten urte luzetan. Aspaldi eder eta airoso ageri zena, arnasarik gabe eta ezkutuan egon da orduz geroztik, hondoa jotako lehorreko ontzia bezala.

Kanal honetatik interesatuko zaizu: Arkeologia
10.000 urteko harresia

Mecklenburgeko golkoan, Baltikoko uretan, ia kilometro bateko harrizko egitura bat identifikatu zuten arkeologoek 2021ean. Orain diziplinarteko ikerlari talde batek harresiari buruzko ikerketa argitaratu du PNAS aldizkarian.

Egiturak 10.000 urte inguru ditu eta gizakiak egina... [+]


Irulegiko eskua, zein nobedade dakartza ‘Antiquity’ aldizkariak?

Irulegiko Burdin Aroko herri gotortuan azaldutako brontzezko piezari buruzko ikerketa “osoena” azaltzen duen artikulua argitaratu du aditu talde batek nazioarteko aldizkari zientifikoan. Orain arte ez genekizkien hainbat berritasun dakartza.


Ahaztutako Erdi Aroaren bila Abrisketan

Urtarrila ez da sasoi goxoa izaten indusketa arkeologikoak egiteko baina, aurtengo eguraldi aldrebesa tarteko, lanak erritmo onean burutu dituzte EHUko Ondare eta Kultur Paisaien ikerketa taldeko eta Ondare Babesa enpresako langileek Abrisketa auzoko San Pedro ermitan,... [+]


Orellanak arrazoi zuen

XVI. mendean Francisco de Orellana espainiar konkistatzaileak Amazonas ibaian gora nabigatu zuenean, ibaiaren alde banatan hiri handiak zeudela esan zuen. Inork gutxik sinistu zion orduan, eta are gutxiago hurrengo mendeetan, konkistak berak suntsitutakoaren arrastorik aurkitu... [+]


Frankismoko bunkerrak
Hormigoizko orbainak Pirinioetako mugan

1936ko Gerra amaitzear zela, Franco diktadoreak Pirinioetan milaka bunker eraikitzea agindu zuen. Mendian horiek ikusten aspaldi ohituak gaude, baina ez genekien defentsarako lerro erraldoi bat osatzen zutela, eta azken urteetan berreskuratzeko ekimenak jarri dira abian. Izan... [+]


Eguneraketa berriak daude