Askok egin didate galdera hori. Euskaldunek ez ezik, euskaldun ez direnek ere bai. Nola liteke tamaina handi horretako jende mugimenduak eragin zituen gertakaria, bat-batean ezabatzea, edo ahanztea, edo zapaltzea, ze zapaldu bai, zapaldu zuten: zapalketa politikoa, batetik, eta morala ere bai. Alegia, Elizak ere zapaldu egin zuen Ezkioko fenomenoa. Halako batean, horixe agindu zuen elizbarrutiak: "Ez dadila honetaz gehiago hitz egin!". XIX. mendean, sorginkeriarekin gertatu zen bezala: "Isildu daitezela!". Baina isilarazten den ezer ez da behin ere ulertzen, hantxe geratzen da betiko. Jendearen erreakzioa bitarikoa izan zen: batetik, elizaren agindua zegoen, bestetik, lotsa ere bai, zera hartan sinetsi zutelako, hain errespetagarria ez zen kontu hartan. Ondorioz, isildu beste erremediorik ez zuen izan jendeak: agindu zietelako, edo lotsagatik. Baina, berez, Euskal Herriaren erdia inplikatuta zegoen: Ezkioko amabirjinaren agerpenetan sinesten zuten.

1965ean Espainia zeharkatu nuen, oinez. Done Jakue bidetik sartu nintzen, Orreagatik. Lehenago ere Euskal Herrian nengoen, Frantziako aldean. Eta jendearen ardura, Euskal Herrian nengoela niri adierazteko! Bada, Euskal Herrira orduko, erabat liluratu ninduen kulturak eta, batez ere, hizkuntza zaharrak irauteak! Hiztegi txiki bat ere erosi nuen. 65ean, euskara batua baino lehen zen. Zenbait hitz ikasi nituen euskaraz Done Jakue bideak Euskal Herrian duen tarte txikian. Orreagan hasi eta leku askotan ez zen euskararik egiten, baina ikasteko gogoa piztu zitzaidan. Orreaga, Iruñea, Gares, San Juan de Ortega... ibilbide klasikoa bete nuen.

Ezkiora baino lehen, irudipenak aztertzen ari nintzen, Kantabrian. Lehenengo-lehenengo, katolikotasuna ikertzen hasi nintzen ni, sinestunen katolikotasun praktikoa, ez liturgiko edo instituzionala. Jendearen bizitza erlijiosoa aztertzen ari nintzen Kantabriako mendi handietako herri txikietan. Antropologoek ez zuten horrelakorik egiten garai hartan. AEBetako antropologoek, esate baterako, Ginea Berriko erlijioak aztertzen zituzten, baina ez beraien buruena. Ni, bestalde, familia protestantekoa nintzen eta, ondorioz, nahiko distantzia ere banuen, irudipen kontu hura objektibotasunez aztertzeko. Nire irakasleek ere azterketa egitera bultzatu ninduten, esanez kontu hura ez zegoela ikertuta, ez ulertuta, eta eliza katolikoak berak ere ez zekiela zer gertatzen ari zen irudipenen kontu harekin oinarrizko sinestunen mailan. Hortaz, irudipenak izan zituztela esaten zuten herri batera joan nintzen. Haur batzuk amabirjina "ikusi" egin omen zuten. Eta haraxe ni, ustez eta jendeak bere sinestun jarrera argi adieraziko zidala. Jakina, erlijioari dagokionez, errituak egiten dira, baina pentsatu gabe; batzuetan, sinetsi gabe ere bai. Egin. Eta nola jarri behar nuen inor ekintzak hitzetan jartzen! Ohiturak esplikatzen. Desitxuratzeko arrisku galanta! Jendeari galdetu eta erabaki egin behar du zer sinesten duen, eta zer ez, eta orduan, akabo, pentsarazi egin diozu, dudatan jarri duzu. Beraz, uste nuen haur haiek bestela jokatuko zutela eta hara joan nintzen, San Sebastian de Garabandal-era, 60ko hamarkadan irudipenek indar handiena izan zuten lekua zen bailara hura... mundu mailan, gero! Eta oraindik ere indar handiko lekua da Amabirjinaren agerpenetan sinesten dutenentzat. Hain inportante zen herri hura, jendea Gipuzkoako San Sebastian-era joaten zen..

Horixe, Donostiara, agerpenak non gertatzen ziren galdezka... Inguru hartako egoerari buruzko tesia egin nuen lehenengo, ez agerpenei buruz, bizitza erlijiosoari buruz baizik. Irudipenak aztertzea gero etorri zen. Ikusminak bultzatu ninduen: agerpenak aztertuz, herritarren bizitza erlijiosoko une inportanteak aztertzeko bidea izan nezakeela iruditu zitzaidan. Historian atzera jo nuen, agerpen gehiagoren bila, gaia aztertzeko asmotan, dokumentazio bila. Lehenengoa, Santa Gadea del Cid herrian ageri da; dokumentatuta, esan nahi dut. 1399koa da. Burgosen. Eta Espainia osoa korritu nuen, agiri gehiagoren peskizan. Eliz artxibategiak arakatu nituen, batez ere, eta agerpenei buruzko liburua idatzi nuen. Erdi Arotik Berpizkunde garaia bitarteko agerpenak ikertu nituen, 1400tik Inkisizioa arte, XVI. mendean. Horrekin batera, harrezkero izan ziren agerpenei buruzko berriak jakiten nituen. Eta herriz herri, eta jendearekin hizketan, XX. mendeko agerpenen kontuak ere iritsi zitzaizkidan. Eta horrelaxe jakin nuen Ezkiok izan zuen garrantzia. Berez, San Sebastian de Garabandal-en bertan, agerpen zalea zen bizilagun bat zegoen. Holandarra zen, eta dentista. Ezkioko liburuan aipatzen dut. Oso lagun egin ginen. Berak kontatu zidan Ezkion gertatutakoa. Eta bazituen fotokopia batzuk ere, Valentziako frantziskotar batek idatzitako liburu mardul batekoak. Fraide honek "irudipenen zuzendari" izendatu zuen bere burua... Horrelaxe hasi nintzen. Gero, gaiari bete-betean noiz heldu zain egon nintzen.

Lekukoak euskaldunak ziren, jakina, eta adinekoak. Beste garai bateko lekukoak ziren. Oroimena ere zapalduta zeukaten. Nekez eusten zieten oroitzapenei. Tartean hitz egiten zuten, eta behin eta berriz kontatzen zuten gertatutakoa, eta horrelaxe iraunarazi zuten memoria. Baina dokumentu askorik gabe, eta kosta ahala kosta. Egokiera horretan, erbesteko norbait etorri eta hartaz galdezka hastea zoragarria izan zen beraientzat, Ezkioko sinestunentzat. Ez zien ardura ni katoliko ez izatea. Nik esaten nien nekez sinets nezakeela hura, baina gertatu zena kontatu nahi nuela. Horretan lan egin nahi nuela. Bertakoek ontzat eman zuten nire asmoa. Izan ere, beste inor ez zen saiatu Ezkion argi egiten. Are okerrago, alderantziz, ezkutatzen saiatu ziren.

Salbuespen batzuk izan ziren. Nik hamalau urtean egin nuen lan, eta garai horretan lurmentzen hasi zuen. Ordurako, Ezkioko agerpenak ikusi zituzten pertsonaia nagusienen bilobak gaiari buruz galderak egiten hasi ziren: "Zer pasatu zitzaien gure aitona-amonei?", eta, aldi berean, kezka handienak zituzten gazteak ere galdezka hasi ziren. Urretxuko bi gaztek ere ikerketa ederra egin zuten 90eko hamarkadaren hasieran. Idoia Estornesek ere artikulu bat idatzia zuen La Gran Enciclopedia Vasca-n... Isiltasunaren harresia pitzatzen hasita zegoen, beraz.

Ni gai hartan murgil eginda bizi nintzen. Ezin nuen Ezkiokoa arin kontatu. Banekien behin eta betiko izango zela! Hortaz, nuen informazio dena sartzen eta sartzen ahalegindu nintzen... Ezkio nola kontatu pentsatzen ari nintzela, Jose Donoso idazlearekin tokatu nintzen, eta galdera egin nion: "Nola kontatu? Zer egin behar dut informazio pila handi honekin?". Eta berak: "Dena ezin kontatuko duzu! Hartu pertsonaia bat, edo bi, eta haien bidean kontatu Ezkio!". Eta, egia, huraxe izango zen soluzioa: arin kontatuko nuen, horrela egin izan banu. Kasu hartan, bisigu goxoa izango zen, eta ez latazko sardinak, baina nik ezin uko egin nire pertsonaiei. Denak maite nituen, eta denak sartu nituen!

Bai horixe! Maite ditut. Gehiagotan geratu nahiko nuke Ezkion...

Alabarekin batera joan nintzen filmaren estreinaldira, Donostiako Zinemaldian. Kreditu denak ikusi arte egon ginen zain, jarrita. Ostatuei bai, eskerrak eman zizkieten, taxiei... Filmaren izenburua, liburuaren ingelesezko titulua da, jatorrizko lanarena...

Niri ikaragarri gustatu zitzaidan 30ko hamarkadako urteak ikustea... koloretan! Kar-kar-kar! Nik uste nuen, nire artean, dena zuri-beltzean gertatzen zela. Bildu ahal izan nituen argazkiak sepia kolorekoak ziren eta oroimena, beraz, zuri-beltzean eraiki nuen. Eta filma koloretan ikusi, eta hiru dimentsiotan, txokantea izan zen erabat. Bestela, badaude zenbait eszena eder: Fernando Fernan Gomezek, gobernadore zibil eta antiklerikala, mehatxu egiten die bidenteei, eta mehatxu egin orduko, domina, erlikia edo dena delakoa eskatzen die, faborez. Hori asmatu egin zuten, baina egiazkoa da, filmak duen egiarik handiena! Beste gauza batzuk, aldiz, barkaezinak iruditu zitzaizkidan.

Nik beti pentsatu izan nuen film on bat egiteko materiala zegoela liburuan. Hori kontrolatzeko, eta inork edukia alda ez zezan, argitaletxearekin kontratua sinatu nuenean horixe erantsi nuen, alegia, liburuaren gaineko filmaren eskubideak neuretzat gorde nituen. Filma egin eta gero, oso zaila da beste inork bigarren bertsioa diruz laguntzea.

Bai, hemen eta munduan. Leku guztietan! Horixe da egia... Kanariar Uharteetan, gaiari buruz munduan denik eta aditurik handienetako bat dugu: Maximiliano Trapero, ahozko bertsoaren gainean beste inork baino gehiago daki. Benetan da espezialista. Orain urte batzuk bat-bateko bertsoari buruzko jardunaldiak antolatu zituen Traperok. Kontua da, nik, tesia egiten ari nintzen garaian ahozko bertso direlako horien bilduma osatu nuela Garabandalen eta argitaratu. Trapero biltzarra antolatzen ari zen sasoian, ni antologia haren edizio berria ari nintzen prestatzen. Berarengana joan nintzen, zenbait zalantza argitzeko asmotan, eta aholku eske. Traperok, jardunaldien berri eman zidan. Nik, Kantabriako tradizioa aipatu nion, oraindik deskribatu gabekoa. Berak, orduan, tradizio horren gaineko ponentzia eskatu zidan. Bat-bateko bertsoa Kantabrian. Horixe izan nuen gaia. Hortik, Renoko biltzarrera.

Labayru? Bigarren etxea izan dut nik Labayru, Ezkioko ikerketa egiten ari nintzen sasoian. Bertako biblioteka maitasunez dago egina, ez besterik. Euskal Herriko gauza txikiekiko maitasunez dago egina. Beste inon ez dituzten foileto eta aldizkariak dituzte, eta kontu handiz zaintzen dituzte. Eta biblioteka horren arduradunak, berriz, apartak dira. Profesionaltasun handikoak, baita bihotz handikoak ere. Oso ditut lagunak Labayru Ikastegikoak... Labayru altxor bat da Euskal Herriarentzat. Beste zenbait bezala, baina Labayru ere bai. Agiri biltegi ederrak daude Euskal Herrian barrena. Beraien gauzak ongi gordetzen jakin dute. Bai horixe!

Bai... Nire gurasoak hil zirenean, konturatu nintzen biek ere disko gogor bana zutela, ezabatu egin zena. Disko gogor haietan familiaren historia zegoen, pertsonena ez ezik, gauza txiki askorena ere bai. Gurasoak hil zirenean, konturatu ginen gauzek ere iragana galdu zutela, iragan hori gurasoen buruetan gordeta zegoen eta. Horretaz gogoeta egiten ari nintzela, pentsatu nuen beharbada normala zela: seme-alabek ezin dutela beraien oroitzapenak eta gurasoenak, biak, gorde. Gaitasun mugatua dugula, oroitzapenak ere hierarkizatuta daudela, eta gureak beste inorenak baino lehenago ditugula. Uste dut seme-alabak ez direla gurasoen oroitzapenak biltzeko pertsonarik egokienak, beraz. Beharbada bilobak, edo besteren bat, edo inor ez. Hortaz, pentsatzen hasi nintzen: "Zer egin? Nola gorde gurasoen oroitzapenak, jakinik, gordeta ere, benetan ez nuela gordetzeko modurik!". Nola arraio egin behar nuen oroimen galera oztopatzeko?

Ezkion bai, belaunaldirik belaunaldi jardun nuen eta lanean. Baina, familia baten kasuan? Azkenean, zera erabaki nuen: adin handiko senar-emazteak bilatzea, oraindik ongi pentsatzeko sasoian zeudenak, erretiratuak, eta beraien kontuak niri kontatzeko gogoa eta astia izango zutenak. Eta nire gurasoen antzekoen bila hasi nintzen, eta lagun batzuen bidez topatu nituen, Wisconsin-en, Mendebalde Erdian, hangoa baitzen nire ama -eta, beraz, horra honenbestean lotura!-, eta beraien gauzen historia kontatzeko eskatu nien. Gaur egun bost urte daramatzat haiekin harremanetan, eta etxean, sotoan, lorategian eta bestetan dituzten gauzen historia kontatzen didate... 80 urte dituzte eta, aldiro, gauza horiek eta berorien oroitzapenak transmititzen eta ematen hasita daude seme-alabei, lagunei, erakundeei, museoei, bibliotekei. Eta, eman ezin dituztenean, saldu egiten dituzte, estatubatuarren yard sales ezagunetan. Niretzat zoragarria izan da. Batetik, neure gurasoekin bat egitea bezala izan da, nahiz eta ez diren bizi, eta, bestetik, berriz, guraso berri batzuk izatea bezala. Beraiek, aldiz, bizitza osoari birpasa egiteko aukera izan dute. Izan ere, objektu denek diskete bezala jokatzen dute: oroitzapen kutxa dira. Jendea oroitzapenez inguratzen da: argazkiak, oroigarriak, apaingarriak... Horien bidez, bere bizitza kontatzeko gai da. Ez dakit zer egingo dudan material horrekin, baina oso esperientzia aberasgarria izan dut, batere dudarik gabe. Familiako kideek artxibategi bizia dute orain.

Eskumuturrak ez du horretarako indarrik izango honezkero...