Xabier Erize 1997. urtean plazaratu zen indartsu euskal soziolinguistikaren esparruan. "Nafarroako euskararen historia soziolinguistikoa (1863-1936)" liburu mardula argitaratu zuen; lehenik euskaraz eta gero erdaraz. Liburuan defendatzen duen ideia nagusienetako bat da "euskararen historiatik nabarmenena ez dela bere galera, bere biziraupena eta garai berriei egokitzeko erakutsi duen ahalmena baizik". Duela gutxi, Fishman soziolinguistaren artikuluen bilduma eta berari egindako elkarrizketa bat argitaratu ditu (elkarrizketaren euskarazko bertsioa «BAT» aldizkariaren 32. zenbakian aurki daiteke). Liburuari buruz, euskararen egoeraz eta partikularki Nafarroakoaz eta aurrera begirako asmoez jardun dugu berarekin.

Tesia argitaratu nuenean aukera izan nuen Toni Mollà soziolinguista ezagunarekin harremanetan jartzeko. Berak deitu ninduen Alcoiko jardunaldietan parte hartzeko eta jakin zuen AEBetan Fishmanekin ibilia nintzela eta tesia prestatzeko asko landu nituela bere lanak eta liburua egiteko eskatu zidan.

Fishman tradizioz gehienbat ezkertiar humanista da. Yiddish jatorrikoa da eta ez da goitik edo kanpotik datorren zientifiko bat. Sustraiak komunitate eta hizkuntza minorizatu batean ditu. Aldi berean, oso akademiko ona da, baina indar akademikoa eta humanista kontrajarri gabe. Errealitatean, intelektualki ondo sakontzeko, indar eta prestakuntza akademiko sakona behar dituzu eta berak soziolinguistikan gehien kritikatzen duena justu teoria falta da. Berak dioenez soziolinguistika da "linguistika" eta "sozio" eta normalean soziolinguistek, formazioz, hizkuntzalaritza ikasi dute eta "sozio" aldea, ez dute lantzen.
Bere doktoradutza, esate baterako, gizarte psikologiakoa da. Nazionalismoaren gaia eta soziologia ere asko landu ditu.

Panokzidentalizazioa, azken finean, mendebaldeko kulturaren arauen hedapena eta uniformizazioa da: mendebaldeko kultura, tokian tokiko kulturen gainean jartzea. Gizarte zientziatan, uniformizazioaren aldeko asko dagoela eta askotan joera horiek aitortu gabeak izaten direla dio eta hori salatzen du.
Aldi berean, oinak lurrean ditu, badaki non eta nola bizi garen. Kultura modernoa hor dago eta berak ez dio uko egiten, baina arazoa da oreka bat bilatu behar dela tokian tokiko kulturen eta kultura modernoaren artean. Zure kultura babestu behar duzu, besteen kulturari uko egin gabe. Eta hor gakoak batez ere bi dira: transmisio naturala eta sendotasun morala hizkuntzaren defentsan.
Berezko indar morala duten argudioak eta jarrerak erabili behar dituzu; defendagarriak izan behar dira zure komunitatean eta baita bestean ere. Etorkizun on bat eskaini behar duzu, zuretzat eta besteentzat. Gurea gizarte konplexua da eta komunitate euskalduna gutxiengoa gara. Hori ulertu behar duzu eta oreka bilatu beste komunitateekin. Denek elkarrekin bizi behar dugu. Esan dezakezu besteak oso gaiztoak direla, baina zer egin behar duzu? Besteei txanpon berberarekin ordaindu? Zuk nagusitasun morala behar duzu.

Transmisio naturala familian, lagunen bidez, hurbileko giroan egiten da. Hizkuntzaren berreskurapenean, hainbat lekutan, azentua bide formaletan jarri da eta ez informaletan edo transmisio naturalari loturikoetan, eta hor ere oreka bilatu behar da. Gune informalak galtzen badituzu gero ia ezinezkoa gertatuko zaizulako horiek berreskuratzea. Fishmanek esaten du funtzio informaletatik abiatu behar dela eta gero horiei funtzio formalak erantsi: eskolak, gobernu mailakoak, kultura arlokoak. Hizkuntza plangintza edo hezkuntza elebiduna landu egin behar dira, baina lehentasuna familia eta lagunarte bidezko transmisioari eustea da.
Tesia lantzean ikusi nuen historian zehar bide formalak oso gutxi izan zirela Euskal Herrian eta hala ere euskarak iraun zuen: biziraupena bide informalei esker bermatu zen. Gaur egun, penduloarena gertatu da. Duela 20 urte pentsatzen zen bide formalek garrantzi handia zutela eta bide horiek bermatuz gero, euskararen bizitza ere bermatuko zela. Gero ikusi da ezetz, eskola eta komunikabideak hor egon dira eta ezinbestekoak dira, baina, hala ere, euskararen bizitasunean hutsune nabarmenak daude. Erregistro informalen beharra sentitzen da orain.

Gurean diglosia kontzeptu txartzat hartu izan da, baina Fishmanentzat ona da; diglosia funtzioen banaketa egonkorra da eta hori helburu lorgarria eta ona da. Behin hori lortuz gero, errazagoa egingo zaizu hortik gora joatea. Horren inguruan gogoeta berriak egiten ari dira. Lehen normalizazioa elebakartasunarekin berdintzen zen. Hizkuntza gehiago ere jakingo ziren, baina helburu nagusia hori zen. Esaten zen elebitasuna tranpa zela, eta agian izan daiteke. Helburuak, enpirikoki behintzat, errealitateak behartuta, apaldu egin behar izan dira. Baina segitzen baduzu gogoeta egiten, helburu bezala ere ez dut hain garbi ikusten. Egungo mundu konplexuan oso zaila da gizarte elebakarrak eraikitzea. Are gehiago, Euskal Herrikoa bezalako egoeratan, non nahasketa handia dagoen. Banaketa geografiko-linguistikoa garbia balitz, agian posible izango litzateke. Hemen, badaude gune geografikoak, baina gehiago dira sozialak eta kontua da gure komunitatea sendotzea.

Oso zaila da. Berarentzat hizkuntzaren galera edo atzera egitea, funtsean, funtzioen banaketa egonkor hori puskatzea da, "dislokatzea". Funtzioen banaketa puskatzen denean gertatzen da galera eta orduan komunitatea oinarririk gabe, lurrik gabe geratzen da. Aitzitik, oinarria edo lurra duzunean, aukera duzu aurrera egiteko eta funtzio gehiago eskuratzeko.

Nik ordea, ez ditut kontrajarri bezala ikusten. Are gehiago, esango nuke, azpian motibazio eta kezka intelektual berberak dituztela. Gogoeta asko paretsuak dituzte eta elkar osagarriak dira.
Nik uste dut bere mementoan karikaturizatu egin zirela. Fishman bide instituzionalaren eta elebitasunaren ikur bezala eta Txepetx elebakartasunaren eredu bezala. Gero gertatu da Txepetx baztertuta gelditu dela hemen. Ez zaio tokirik egin mundu akademikoan.

Egoera oso gogorra da. Erdal elitearen mundutik oso diskurtso gogorra ari dira zabaltzen euskararen aldeko mugimendua kritikatzeko. Diskurtso horrek lotura zuzena du historikoki erabili denarekin. Azken urteetan ordea, gauza berriak gehitu dira. Euskararekin zerikusia duen guztia susmopean jarri dute. Zuzenean aniztasunaren ideiaren aurka agertu dira. Eskutitzak agertu dira egunkarietan esanez haur euskaldunek euskara ahaztu egin behar dutela eta erdara ikasi. Horiek sakoneko mezuak dira.
Normalean euskararen aldeko giro eta aldarrikapenetan esan da Nafarroako gizartearen gehiengoa euskararen alde dagoela eta nik zalantzak ditut horretan. Euskal komunitatearen gehiengoa euskararen alde dago, baina erdal komunitatearen kasuan zalantzak ditut. Batzuk euskaltzaleak dira, besteak indiferenteak eta beste batzuk erdararen, beren hizkuntzaren aldekoak. Historikoki ere hala izan da. Orain dela 12 urte inkesta soziolinguistiko bat egin zen: "Euskarari buruzko jarrerak". Oso aldekoak eta aldekoak batuta %48 ziren eta indiferenteak eta kontrakoak %52. Inkesta nahiko kritikatua izan zen eta kritika horiek zentzuzkoak ematen zuten orduan. Orain inkesta hura berriro irakurtzen duzu eta zer pentsatua ematen dizu. Gainera, ondorioetan argi eta garbi esaten zen eliteak populazioaren batez bestekoa baino erdalzalegoak zirela eta orain hori gertatu da, eliteen mugimendu bat. Diskurtso bat zabaldu eta eragin praktikoa lortu dute: Gobernuak legea eta hizkuntza politika aldatu ditu eta nik esango nuke iritzi publikoan ere eragina izan dutela.

Bi lan ari naiz bukatzen. Batak euskararen inguruko diskurtsoak gaur egungo Nafarroan ditu aztergai eta berehala aterako da «RIEV» aldizkarian. Bestalde, "International Journal of the Sociology of Language" aldizkaria zenbaki monografiko bat ari da prestatzen euskarari buruz eta hor parte hartzen ari naiz artikulu batean: "Euskararen etorkizuna Fishmanen eredutik ikusita", Mª Jose Azurmendi, Mikel Zalbide eta Nick Gardner lankideekin batera.